Deze Bollebooswichtpagina is gekoppeld aan de Stapperloot-route Dendermonde.
Wandel deze route met je smartphone.

GOEDERTIERLANTIJNEN
Bemerkingen rond de diefstal van de Rechtvaardige Rechters

Het Lam Gods
In de nacht van 10 op 11 april 1934 verdwijnt uit de Gentse Sint-Baafskathedraal een paneel uit het ‘Lam Gods’, een groot altaarschilderij dat uit panelen bestaat. Het is tussen 1424 en 1432 is geschilderd door de broers Hubert en Jan Van Eyck. Dat zogeheten veelluik heeft een middenstuk en twee zijpanelen, die dichtgeklapt dat middendeel bedekken. Die zijpanelen bestaan elk uit zes kleinere panelen, die zowel aan de voor- als achterzijde zijn beschilderd.

Die zijluiken zijn in 1816 aan een Belgische kunsthandelaar verkocht, waaruit wel blijkt dat het ‘Lam Gods’ niet altijd zo bijzonder werd gevonden. Via een in Aken wonende Engelsman komen die zijluiken in 1821 in bezit van de Pruisische koning, die ze aan het Kaiser-Friedrichmuseum in Berlijn afstaat om ze tentoon te stellen. Om zowel voor als achterzijde van elk paneel tegelijk te kunnen tonen, worden in 1894 alle panelen overlangs in de dikte doorgezaagd, zodat er dan twaalf aparte panelen ontstaan.

Bij de Vrede van Versailles na de Eerste Wereldoorlog worden de panelen teruggeven aan België, waardoor het complete ‘Lam Gods’  vanaf oktober 1920 weer volledig in de Vijdkapel van de Sint-Baafskathedraal te zien valt. Vandaag is het in een andere ruimte van de Sint-Baafskathedraal opgesteld.

De twee panelen en de opdrachtgever
Omdat de panelen van de zijluiken zijn doorgezaagd, is het mogelijk om twee panelen tegelijk los te maken uit de omlijsting.  Dat gebeurde dus in de nacht van 10 op 11 april 1934 met enerzijds ‘De Rechtvaardige Rechters’ en anderzijds ‘Johannes de Evangelist’. Die laatste schildering is een grisaille, een enkel in grijstinten geschilderde afbeelding, waarbij hier Johannes als een standbeeld is weergegeven. Hij was de patroonheilige van Joos Vijd, die rond 1424 opdracht geeft voor dit altaarstuk aan Hubert van Eyck. Na het overlijden van Hubert in 1426 werkt zijn broer Jan het schilderij af, dat op 6 mei 1432 gereed komt. Bij gesloten zijpanelen zie je de Johannes-grisaille rechts onderaan in de linkerdeur, bij geopend veelluik zit het paneel met de Rechtvaardige Rechters dus links onderaan in die deur.

Ook opdrachtgever Vijd en zijn vrouw Lysbette Borluut zijn afgebeeld op het veelluik. Zijn waren kinderloos gebleven en hebben hun geld dus kunnen steken in een eigen kapel met altaarstuk in hun Gentse parochiekerk, want ze woonden vlakbij de Sint-Baafs.

Rond de diefstal
Als bewijs dat degene die via brieven aan de Gentse bisschop laat weten dat hij het gestolen paneel in bezit heeft en losgeld daarvoor vraagt, wordt de Johannes-grisaille op 28 mei 1934 teruggeven. Dat gebeurt met een opgestuurd depotticket van het bagagedepot van het Brusselse Noordstation, waar het goed verpakte paneel inderdaad wordt teruggevonden. Daarna volgen nog heel wat brieven rond de losgeldeisen aan de Gentse bisschop Honoré Coppieters, die via kleine annonces in het Franstalige dagblad La Dernière Heure reageert op die brieven.

Die briefwisseling houdt op na de dood van Arsène Goedertier in Dendermonde en op aanwijzingen van zijn vriend Joris De Vos worden in Goedertiers woning in Wetteren doorslagen van de met een schrijfmachine getypte brieven gevonden. Betrokkenheid van Arsène bij de ontvreemding van het Lam Gods kan dus niet ontkend worden. Het gestolen paneel blijft echter spoorloos.

Arsène’s laatste woorden in Dendermonde
Waarom laat Arsène zijn vriend Joris De Vos alleen aan zijn doodsbed komen? Hij behoeft geen priester, want zijn geweten is gerust, zegt hij. Toch vreemd voor iemand die meteen daarna zou bekennen dat hij de grootste kunstroof uit de twintigste eeuw heeft gepleegd. Dat doet hij dan ook niet, hij beseft dat zijn overlijden een enorm probleem vormt voor het terugbezorgen van het ‘Lam Gods’ aan het bisdom Gent. Want hij is betrokken bij dat mysterie en een onmisbare schakel in de oplossing. Kan iemand hem vervangen? Ja, hij heeft zelfs iemand op het oog, zijn vriend Joris De Vos. Dus begint hij Joris te informeren, waarbij hij hem bewijsstukken in handen wil spelen, die in zijn huis in Wetteren te vinden zijn. Die kunnen Joris duidelijk maken dat Arsène de correspondentie met de Gentse bisschop over de diefstal heeft gevoerd, waarna advocaat De Vos zelf contact kan zoeken met het bisdom zich kan presenteren als vervanger van Arsène.

Helaas ziet Arsène geen kans meer om verdere uitleg aan Joris te geven, zodat die niet begrijpt wat hij moet doen. En wellicht ook direct na het verlaten van de kamer waar Arsène is gestorven aan de nieuwsgierige andere aanwezigen heeft verteld wat de stervende hem nog heeft gezegd. Op die wijze is natuurlijk elke mogelijkheid om als plaatsvervanger van Arsène op te treden verkeken. En als dat niet de bedoeling was, waarom zou Goedertier zijn vriend in vertrouwen hebben genomen, wetende dat op die manier zijn gezin in de problemen zou komen, zelfs als hij de eventuele bergplaats van de Rechtvaardige Rechters zou onthullen.

Als Goedertier een medewerker was, van wie dan? Er is niets over een eventuele tweede ‘dief’ gevonden bij hem thuis, enkel de doorslagen van de brieven. Later zal iemand zich nog herinneren thuis bij Goedertier een ingepakt blijkbaar lang voorwerp te hebben gezien, dat Arsène zo snel mogelijk voor hem verborgen hield door de deur van de ruimte waarin het zich bevond te sluiten. Het heeft er alle schijn van, dat het hier de ingepakte grisaille betrof, die nog naar het Brusselse stations-depot gebracht moest worden. En dat brengt ons bij de volgende mogelijkheid.

Een op te lossen financieel tekort
Het is vaker gesuggereerd, de hele diefstal was gefingeerd om een financieel probleem binnen het kapittel van het bisdom op te lossen. De jaren 1930 zijn die van een financiële crisis, waarin plots beleggingen niets meer waard worden en schulden niet langer betaald kunnen worden. Niet geheel onmogelijk dat de beheerder van de bisschoppelijke financiën een aantal sommen heeft uitgeleend of zelf heeft belegd om winst te maken en nu plots dat geld niet meer kan recupereren. Maar er moet voorkomen worden dat een en ander openbaar bekend wordt, anders mag het bisdom niet langer rekenen op giften en legaten van gelovigen, die daarmee een stukje hemelse zekerheid hopen te verwerven. Hoe kan het deficit worden aangevuld? Leveranciers vragen om hogere facturen uit te schrijven zonder goederen daadwerkelijk te leveren met als beloning duurzame klandizie? Hoe meer mensen er iets van weten, hoe groter de kans dat alles uitkomt.

Kunst brengt de uitkomst
Kanunnik Gabriël Van den Gheyn beheert het kunstpatrimonium van de Sint-Baafskerk en heeft een briljant idee: fingeer een kunstroof waar losgeld bij betaald moet worden. Daar wordt nooit een factuur voor gegeven en je kan zelf het bedrag bepalen. Gabriël weet ook alles van het Lam Gods en de doorgezaagde panelen. De keuze voor de Rechtvaardige Rechters is een hint naar de schuldige voor het deficit, die zo ongestraft blijft door de mede-kanunniken. (Welke gewone dief zou juist een paneel met rechters erop stelen?)

De kanunniken zijn te bekend om zelf handelingen rond de diefstal in het openbaar te gaan stellen, er moet een eerlijke buitenstaander worden gevonden als medeplichtige. Na wat overwegen komt men op de naam Goedertier, een man die al op enkele wijzen bij kerkelijke zaken betrokken is geweest in Wetteren. Hij is een ontwikkelde man en kan zich als wisselagent/bankier verplaatsen met zijn auto naar allerlei bestemmingen zonder dat dit vreemd lijkt. En er is nog één belangrijk kenmerk van de man, hij heeft politieke ambities. (Vlak voor zijn dood in Dendermonde hield hij nog een politieke redevoering bij een bijeenkomst.)  De kanunniken kunnen hem daardoor een niet te weigeren voorstel doen: we steunen je in jouw ambities. Eenmaal gevraagd om eens langs te komen kan Arsène niet anders dan toestemmen mee te werken, anders mag hij zijn politieke ambities meteen vergeten, dan zal men hem daarin tegenwerken.

De praktische uitvoering
Van den Gheyn heeft zijn idee goed doordacht. Het dubbelpaneel geeft de mogelijkheid een van de twee stukken terug te bezorgen, waardoor het bisdom kan aantonen dat ze werkelijk met de juiste ‘dief’ contact hebben. Arsène komt dus de grisaille met Johannes de Doper ’s avonds laat ophalen in de Sint-Baafskathedraal, waar dat paneel al goed verpakt in papier en zeildoek voor hem gereed ligt. Zijn auto wordt buiten gezien, maar wie zal die herkennen? Ook lichtschijnsel in de kerk wordt opgemerkt, maar wie zal aan een diefstal denken? Het kostbare Rechtvaardige Rechters-paneel wordt uiteraard niet meegegeven, dat zullen de kanunniken wel verbergen.

Verder hoeft Arsène enkel wat brieven te schrijven, waarvoor hij een schrijfmachine kan huren. Hij zal aan de verhuurder nooit zijn naam of adres meedelen, enkel dat hij zogezegd uit Dendermonde komt en een ruime waarborg betalen. Dat laatste is voor de handelaar voldoende bewijs met een betrouwbare klant te maken te hebben.

Ongetwijfeld werd er door alle partijen verwacht dat heel het plan op enkele weken tijd uitgevoerd kon worden zonder veel problemen. Maar dat zou anders uitpakken.

Kunstroof van de eeuw
Wat de kanunniken totaal onderschat hadden, was de publieke interesse voor de kunstroof. Voor het Lam Gods was in die dagen niet direct grote interesse, waarom zou de diefstal van een paneel voor ophef zorgen? Maar pers en publiek maken er meteen hét grote nieuws van de dag van, dat steeds ruimer aandacht trekt. Dat betekent ook, dat de politie bijzonder actief gaat optreden en zelfs heel de kathedraal laat uitkammen om het paneel terug te vinden. Ook alle brieven van de ‘kunstdief’ worden nauwlettend bestudeerd. Plots zogezegd losgeld betalen en het paneel weer laten opduiken wordt nogal lastig.

In de hoop dat de interesse afneemt wordt het plan voor betalen van losgeld uitgesteld en dat is ook geen goede zaak voor Goedertier. Naarmate de maanden verlopen wordt risico op ontdekking groter, hij moet immers brieven blijven posten en La Dernière Heure ergens gaan raadplegen om de reactie van de bisschop te kennen. Losgeld betalen in Gent lijkt onmogelijk, er wordt contact opgenomen met een kunstzinnige pastoor Meulepas van de Antwerpse Sint-Laurentiusparochie. Daar zou dan losgeld overhandigd worden voor de Rechtvaardige Rechters, buiten het bereik van de ijverige politie-onderzoeker Antoine Luysterborgh, die het de bisschop lastig maakte. Kennelijk is Arsène Goedertier daarheen gegaan in een taxi, waarbij de chauffeur aan de pastorie in de Markgravelei tegen inlevering van een ontbrekend deel van een in tweeën gescheurd papier een pakje heeft opgehaald. Daarin zat kennelijk een beperkte geldsom, mogelijk om Goedertier te vergoeden voor reeds gemaakte kosten en in de zaak gestoken tijd.

Het is niet zo duidelijk wat de bedoeling was van die Antwerpse episode. Wilde de bisschop hier een zogenaamd het losgeld betalen en dan met het paneel boven water komen? Op die manier zou er voor de politie een betaling hebben plaatsgevonden waar ze geen actie aan hadden kunnen koppelen om de ‘dief’ aan te houden. Maar was het achteraf toch te lastig om een plek te vinden waar dan het paneel afgeleverd kon worden? Goedertier blijft brieven sturen naar de bisschop, al wordt zijn taal daarin minder aangenaam, hij is zijn medewerking natuurlijk stilaan beu. Maar het feit dat hij vriend Joris De Vos in vertrouwen wil nemen en kennelijk als plaatsvervanger in gedachten heeft vlak voor zijn overlijden, lijkt aan te geven dat hij zijn taak wilde voortzetten.

Wat is er met het paneel gebeurd?
Wanneer duidelijk wordt aan het kapittel dat Goedertier overleden is, zat er weinig anders op dan het paneel te vernietigen. De enorme publieke aandacht was wellicht groot genoeg om toch weer giften en legaten te ontvangen die het financiële probleem oplosten. Het lijkt immers moeilijk aan te nemen dat een bergplaats die enkel aan Arsène Goedertier bekend was, na zoveel jaar nog niet gevonden zou zijn. En intussen hangt er in het Lam Gods allang een kopie van die Rechtvaardige Rechters, wat enkel maar bijdraagt tot de publieke interesse voor dit kunstwerk.

Klik voor andere routes op Routes.
Voor andere Bollebooswicht-items klik je op Bollebooswicht.